O tautonimach, czyli pułapkach leksykalnych

Słownictwo poszczególnych języków ma swoje specyficzne cechy semantyczne. Często jest tak, że wyrazy (leksemy), które mają identyczną lub podobną formę (pisownię czy wymowę) co innego znaczą. Łatwo więc wpaść w pułapkę utożsamiania takich pozornych ekwiwalentów, wyrazów zdradliwych, co może prowadzić do poważnych nieporozumień w komunikacji językowej. Dla przykładu angielski leksem billion nie znaczy to samo co polski bilion, ale „miliard”! Czeski przymiotnik bezcenny nie oznacza czegoś o wielkiej wartości, ale wręcz odwrotnie: wskazuje na coś bezwartościowego. Niemieckie Kompott to co prawda potrawa z owoców, ale do jedzenia, a nie napój jak kompot w języku polskim. Takie pary wyrazów w dwóch różnych językach (ewentualnie w więcej niż dwóch językach) można nazwać tautonimami. Obok wielu innych określeń w dalszym ciągu jest w użyciu metaforyczny – i mało precyzyjny, za to obrazowy – termin „fałszywi przyjaciele tłumacza” („faux amis”). Warto wiedzieć o różnicach znaczeniowych, żeby uniknąć niepotrzebnych „wpadek”, a takie zdarzają się nawet osobom z dobrą znajomością języków obcych, na przykład tłumaczom. Poniżej przedstawię w wielkim skrócie rodzaje relacji semantycznych, a tym samym różnic znaczeniowych każdorazowo w obrębie dwóch języków. Najpierw sięgnę do wybranych przykładów głównie z języków (obok języka polskiego): niemieckiego, angielskiego i francuskiego. Następnie skoncentruję się na przykładach z kilku języków słowiańskich, obok języka polskiego są to czeski, chorwacki i słoweński.

W obrębie tautonimów, czyli „fałszywych przyjaciół tłumacza”, można wyróżnić takie oto międzyjęzykowe relacje semantyczne.

Prywatywność

Często poszczególne wyrazy wykazują więcej niż jedno znaczenie, niektóre mają nawet po kilka, a nawet kilkadziesiąt (!) znaczeń. Mamy wtedy do czynienia z polisemią: ten sam wyraz w danym języku ma więcej niż jedno znaczenie, na przykład polski konik jako: 1. „mały koń (zwierzę)”, 2. „figura szachowa, skoczek”. Może też chodzić o homonimię: są to różne wyrazy o identycznej (podobnej) wymowie i/lub pisowni, a zupełnie różnych znaczeniach (przykład z j. polskiego: para „dwie osoby, dwie podobne sztuki czegoś” para „ciało w stanie lotnym”. Z prywatywnością jako relacją międzyjęzykową mamy do czynienia, gdy wyraz w jednym języku ma więcej znaczeń niż analogiczny wyraz w drugim języku. Przykłady: polskie komunikacja może mieć między innymi znaczenie: „przewożenie ludzi lub towarów, transport”. Tego znaczenia brakuje w niemieckim Kommunikation, które używane jest zwykle w znaczeniu „komunikacja językowa, komunikacja międzyludzka”. Polskiemu komunikacja odpowiada mniej więcej Verkehr, Transport, Verkehrswesen. I odwrotna sytuacja: niemiecki czasownik kollidieren może znaczyć: (o pojazdach) „zderzyć się, doprowadzić do kolizji”, nie ma tego znaczenia polski leksem kolidować. Angielski goal znaczy m.in. „cel” – brak tego znaczenia przy polskim gol. W języku francuskim więcej znaczeń niż w języku polskim mają na przykład: bureau (nie tylko „biuro”, ale też „biurko”), conférence (jako „konferencja”, ale również: „wykład, odczyt”), garage (1. garaż, 2. warsztat samochodowy), officier (1. oficer, 2. urzędnik), thèse (nie tylko: teza jako „twierdzenie, założenie”, ale też „praca doktorska”). Niemieckie Kiebitz ma dwa znaczenia: 1. „ktoś kibicujący szachistom lub grającym w karty” 2. „czajka (ptak)” (są to dwa różne wyrazy w sensie homonimii), tego drugiego znaczenia nie ma polski kibic. Na płaszczyźnie międzyjęzykowej relacja prywatywności występuje bardzo często, gdyż wiele wyrazów wykazuje więcej niż jedno znaczenie. W jednym języku może być kilka (ba, kilkanaście) znaczeń, których nie ma wyraz innego języka.

 

Inkluzja

Dane znaczenie wyrazu (leksemu) w jednym języku jest węższe lub szersze niż jego odpowiednika w drugim języku. I tak niemieckie Artist znaczy tyle co „artysta występujący w cyrku lub variétés”, podczas gdy artysta w języku polskim może odnosić się też do muzyków, pisarzy, malarzy, aktorów itp. Znaczenie niemieckiego wyrazu jest więc węższe i zawiera się w znaczeniu polskiego. Niemieckie Kiebitz to ktoś, kto przygląda się i kibicuje grającym w szachy lub w karty, za to polski kibic dopinguje również piłkarzy, siatkarzy, pływaków itd. Inne przykłady: angielskie collaboration (podobnie jak francuskie collaboration) znaczy „współpraca, kooperacja”, mają więc szersze znaczenia niż polskie kolaboracja (pejoratywnie: „współpraca z wrogiem”). Polskiemu muzeum odpowiada w j. francuskim musée, a francuskie museum to tyle co „muzeum przyrodnicze”. Uwaga! Pojęcie inkluzji odnosimy do poszczególnych znaczeń (przy polisemii czy homonimii). Niektórzy autorzy mówią o inkluzji, mając na myśli „naszą” prywatywność (nierówna liczba znaczeń w dwóch językach).

 

Ekwipolencja

Znaczenia wyrazów w dwóch językach „przecinają się”: mają wspólne cechy semantyczne, jednak leksem w jednym języku ma takie elementy, których nie ma leksem drugiego języka, i odwrotnie.

I tak niemieckie obskur znaczy tyle co „ciemny, podejrzany” (na przykład w połączeniach: obskures Lokal, obskure Gestalt), a polskie obskurny to „brudny, zaniedbany, brzydki” w odniesieniu do przedmiotów. Wspólne jest więc znaczenie: „coś/ktoś jest oceniany negatywnie”, jednak wyraz niemiecki odnosi się do charakteru ludzi lub renomy instytucji (np. lokalu gastronomicznego), a polski – do wyglądu ścian, pomieszczeń itp. Angielskie novel to powieść, a więc co prawda gatunek literacki (to wspólne dla obydwu leksemów), ale inny gatunek niż nowela.

 

Kontraryczność

Znaczenia są przeciwstawne. W niektórych słownikach niemiecko-polskich do hasła Kriminalist podawany jest ekwiwalent kryminalista. Tymczasem leksem niemiecki oznacza nie przestępcę, a kogoś, kto tropi przestępców! Rosyjski czasownik zapominat’ nie znaczy „zapominać”, a wręcz przeciwnie: „zapamiętać”.

Ekskluzja

Znaczenia całkowicie się wykluczają. Kilka przykładów: niemieckie Mappe to „teczka, aktówka”, a nie mapa. Polskie etat (stała posada, stanowisko w pracy) ma zupełnie inne znaczenie niż francuskie état (państwo), i inne niż niemieckie Etat (budżet). Angielskie eventual znaczy „w końcu”, inaczej niż polski wyraz ewentualnie (”być może”).

 

W grę wchodzą wreszcie różnice wynikające z różnego użycia terytorialnego, czasowego, innego rejestru stylistycznego itp.

Niewłaściwe byłoby więc utożsamianie niemieckiego Matura z polskim matura. Zapożyczenie matura jest bowiem używane tylko w Austrii (w Niemczech: Abitur). Również takie wyrazy jak: Fauteil (fotel), Kondukteur, Spital, Tramway to austriacyzmy lub (używane w Szwajcarii) helwetyzmy i nie są w użyciu w Niemczech. Błędne jest również utożsamianie (jak to się dzieje w niektórych słownikach, na szczęście już coraz rzadziej) wyrazów niemieckich dezidieren, proponieren, Hypokrit, Inzidenz z decydować, proponować, hipokryta, incydent, gdyż te pierwsze są przestarzałe, we współczesnym języku niemieckim już nieużywane (lub występujące bardzo rzadko). Nieco inne użycie ma też niemiecki Fehler i polski feler (potocznie!).

Przedstawię teraz – w porządku alfabetycznym – niektóre przykłady z języków słowiańskich: czeskiego, chorwackiego, słoweńskiego w relacji do języka polskiego. Okazuje się, że występuje tu wiele zaskakujących różnic, które mogą prowadzić do poważnych zakłóceń w komunikacji.

 

POLSKI – CZESKI

artysta – czes. artista (artysta cyrkowy)

bydło – czes. bydlo (mieszkanie, lokum)

czerstwy – czes. čerstvý (świeży)

chłopak (młody chłopiec; sympatia) – czes. chlapak (zuch, chwat)

cmentarz – czes. cementář (producent cementu)

czerwień – czes. červeň (czerwiec)

długopis – czes. dluhopis (zobowiązanie finansowe)

dziwadło – czes. divadlo (teatr, sztuka teatralna)

dziwka – czes. dívka (dziewczyna)

frajer (człowiek łatwowierny) – czes. frajer (potocznie) (elegant, modniś)

napad – czes. napad (pomysł, idea)

podwodny – czes. podvodný (oszukańczy)

popierać – czes. popírat (odrzucać, zaprzeczać)

rozgłos – czes. rozhlas (rozgłośnia)

schodek – czes. schodek (manko, deficyt)

słoweński – czes. slovenský (słowacki)

sprawować się – czes. spravovat se (tyć, przybierać na wadze)

troska – czes. troska (ruina, złom)

zdatny – czes. zdatny (doświadczony, biegły)

 Albo umówimy się z kimś na wizytę w kwietniu, a on przyjedzie dopiero w maju, czeskie květen znaczy bowiem „maj”!

 

POLSKI – CHORWACKI

bieg – chorw. bijêg (ucieczka z miejsca niebezpieczeństwa

dworzec – chorw. dvȯrac (dwór, zamek)

dziecko – chorw. dȅčko (dziecko rodzaju męskiego, chłopiec)

imiennik – chorw. ȉmenīk (książka telefoniczna uporządkowana alfabetycznie)

jutro – chorw. jȕtro (ranek)

lala – chorw. lála (tulipan)

lewak (osoba o skrajnie lewicowych poglądach) – chorw. ljèvāk (mańkut)

masło – chorw. mȁslo (tłuszcz otrzymany przez stopienie masła itp.)

niezgoda – chorw. nèzgoda (nieprzyjemność, niemiły wypadek)

przemijać – chorw. premínuti (umrzeć)

sporo – chorw. spȍro (powoli, bez pośpiechu, opieszale)

sprawa – chorw. sprȁva (urządzenie, przedmiot przystosowany do pewnego rodzaju pracy)

stolica – chorw. stòlica (krzesło z oparciem; katedra, pulpit wykładowcy)

żona – chorw. žèna (kobieta)

 I znów: źródłem nieporozumienia mogą być takie leksemy jak: polski listopad i chorwacki listopād (dziewiąty miesiąc kalendarzowy; październik) albo sierpień – srpanj (lipiec, siódmy dzień w roku)!

 

POLSKI – SŁOWEŃSKI

angielski – słoweń. angielski (anielski)

audycja – słoweń. avdicija (wstępne przesłuchanie)

biedak – słoweń. bedak (ekspresywnie) (niemądry, ograniczony człowiek)

cerkiew – słoweń. cerkev (kościół)

dokazywać – słoweń. dokazovati (udowadniać, uzasadniać)

dochód – słoweń. dohod (dojście, dostęp)

dywan – słoweń. divan (tapczan, kozetka)

jagoda – słoweń. jagoda (truskawka)

konik – słoweń. konjik (kawalerzysta, jeździec)

polubić – słoweń. poljubiti (pocałować)

popis – słoweń. popis (spis, opisanie)

pralka – słoweń. pralka (kobieta, która zawodowo zajmuje się praniem)

piwnica – słoweń. pivnica (piwiarnia, pijalnia)

porywacz – słoweń. porivač (człowiek, który coś pcha, popycha)

przeprosić – słoweń. prepositi (uprosić, ubłagać)

zgoda – słoweń. zgoda (historia, przygoda)

 

Okazuje się, że nawet w obrębie języków o wspólnym pochodzeniu (w tym wypadku są to języki słowiańskie z rodziny indoeuropejskiej) „czyhają” na nas zaskakujące pułapki. W „naszych” przykładach spotykamy nieraz przecinanie się znaczeń w sensie ekwipolencji. I tak zarówno polski wyraz jutro, jak i chorwackie jutro odnoszą się do określonych przedziałów czasowych, z tym, że polski wyraz oznacza „dzień następujący po dniu dzisiejszym”, a chorwacki „początek dnia” (ranek). Podobna sytuacja występuje przy takich wyrazach, jak: chorw. listopād (jako: październik), chorw. ljèvāk (mańkut), chorw. premínuti (umrzeć), słoweń. pralka (kobieta, która zawodowo zajmuje się praniem), słoweń. prepositi (uprosić, ubłagać) (pol.: przeprosić), czes. rozhlas (rozgłośnia), czes. slovenský (słowacki).

Z inkluzją mamy do czynienia m.in. przy: czes. artista (artysta cyrkowy), chorw. dȅčko (dziecko rodzaju męskiego, chłopiec), słoweń. jagoda (truskawka) – odpowiedniki polskie mają tu szersze znaczenia niż w pozostałych językach. Za to polskie cerkiew ma węższe znaczenie niż słoweńskie cerkev (kościół).

Za kontraryczne (przeciwstawne) można uznać polskie czerstwy i czeskie čerstvý (świeży) oraz popierać i czeskie popírat (odrzucać, zaprzeczać).

Zaskakująco wiele wyrazów ma zupełnie inne znaczenia (ekskluzja), jak w przykładach z czeskiego: czes. bydlo (mieszkanie, lokum), czes. červeň (czerwiec), czes. divadlo (teatr), czes. dluhopis (zobowiązanie finansowe), czes. podvodný (oszukańczy), z chorwackiego: chorw. lála (tulipan), chorw. spȍro (powoli, bez pośpiechu), chorw. stòlica (krzesło z oparciem; pulpit), ze słoweńskiego: słoweń. angielski (anielski), słoweń. zgoda (historia, przygoda).

Zostawiamy tu na boku relację prywatywności, gdyż wiadomo, że różnice w ilości znaczeń w odniesieniu do różnych par języków występują dosyć powszechnie.

 * * *

Pamiętajmy więc o tym, co jest wspólne dla różnych języków (internacjonalizmy!), ale też o różnicach, o specyfice poszczególnych języków i ich słownictwa. W ten sposób możemy nieraz uniknąć wielu nieporozumień.

 

Przykłady pochodzą głównie z następujących słowników:

Kühnel, Helmut (1982): Kleines Wörterbuch der „faux amis“. Deutsch – Französisch, Französisch – Deutsch. Leipzig: VEB Verlag Enzyklopädie Leipzig.

Lipczuk, Ryszard/Bilut-Homplewicz, Zofia/Kątny, Andrzej/Schatte, Christoph (1995): Niemiecko-polski słownik tautonimów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Rudolf, Filip Rudolf (2003): Słownik angielsko-polski, polsko-angielski wyrazów zdradliwych. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Szarek, Marek/Nečas, Jiří (1993): Czesko-polska hominimia. Czesko-polski słownik wyrazów o identycznym lub podobnym brzmieniu oraz wyrazów o identycznym lub podobnym zapisie, lecz o odmiennym znaczeniu. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.

Tokarz, Emil (1998): Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko-chorwackich. Katowice: „Śląsk”.

Tokarz, Emil (1999): Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko-słoweńskich. Katowice: „Śląsk”.